• Տնտեսությունը
• 1903թ. հունիսի 12-ի հրամանագիրը

1903թ. հունիսի 12-ի հրամանագիրը

Ցարի կողմից հայ ժողովրդի դեմ XX դարի 90-ական թվականներից ծայր առած հալածանքներն ավելի սաստկացան իշխան Գ.Գոլիցինի օրոք։ Նա 1896թ. նշանակվում է Կովկասի կառավարչապետ։

XX դարի սկզբին հայկական մշակութային միությունների, դպրոցների, մամուլի, մտավորականության դեմ իրականացվող բռնություններն արտահայտվեցին նոր ուժով։ 1903թ. հունիսի 12-ին ցար Նիկոլայ II-ը Գոլիցինի սադրանքով ստորագրեց հատուկ օրենք, որով պետությանն էր անցնում հայկական հոգևոր հաստատություններին պատկանող ամբողջ շարժական և անշարժ գույքը։

Այդ օրենքն ուղղված էր լուսավորական-կրթական հիմնարկությունների, առաջին հերթին դպրոցների դեմ։ Հայտնի է, որ վանքերի և եկեղեցիների կալվածքներից ստացվող եկամուտների հաշվին էին պահվում հայկական դպրոցները։

Այս նոր բռնությունը լցրեց ժողովրդի համբերության բաժակը։

Ինչպես Հայաստանի քաղաքներում և գյուղերում, այնպես էլ Անդրկովկասի հայաբնակ կենտրոններում տեղի ունեցան բազմաթիվ ելույթներ, ցույցեր։ Դրանք հաճախ վերածվում էին ոստիկանության և ժողովրդի միջև զինված ընդհարումների։ 1903թ. օգոստոսին Գանձակում տեղի ունեցավ առաջին զինված ընդհարումը, որի հետևանքով բնակչությունը տվեց մոտ 80 սպանված և վիրավոր։

Թիֆլիսում և Բաքվում նույնպես ընդհարումներ եղան բնակչության և ոստիկանության միջև։ Ցարիզմի նկատմամբ խիստ ընդդիմադիր դիրք բռնեց նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը (Խրիմյան Հայրիկ)։

Ցույցեր և ելույթներ տեղի ունեցան Նաև Ալեքսանդրապոլ, Երևան, Շուշի քաղաքներում, Էջմիածնում և բազմաթիվ գյուղերում։

Հայապահպանության և եկեղեցու ունեցվածքը վերադարձնելու խնդրում ակտիվ գործունեություն ծավալեցին հայ ազգային կուսակցությունները, մասնավորապես Հայ հեղափոխական դաշնակցություն և Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունները։ Այդ օրերին ընդհատակում հրատարակվող մարքսիստական «Իսկրա» թերթում լույս տեսավ հայ նշանավոր հեղափոխական Բոգդան Կնունյանցի «Նոր կողոպուտ» հոդվածը, որտեղ նա մերկացնում էր ցարական իշխանությունների ավազակությունը Հայ առաքելական եկեղեցու նկատմամբ։

1904թ. սկսված ռուս-ճապոնական պատերազմը, հեղափոխական շարժումները, հայ ժողովրդի միահամուռ դիմադրությունը հարկադրեցին կառավարությանը հրաժարվել հակահայ բացահայտ դիրքորոշումից։ Իշխանությունները վերադարձրեցին եկեղեցական գույքը և 1905թ. օգոստոսի 1-ի հրովարտակով չեղյալ հայտարարեցին 1903թ. հունիսի 12-ի օրենքը։