• Վան քաղաքի ինքնապաշտպանական հերոսամարտը
• Ինքնապաշտպանական հերոսամարտերը հայկական այլ բնակավայրերում
• Հայկական ցեղասպանությունը և առաջադեմ հասարակայնությունը

Ինքնապաշտպանական հերոսամարտերը հայկական այլ բնակավայրերում

Երիտթուրք ջարդարարներին կատաղի դիմադրություն է ցույց տալիս Շապին-Գարահիսար քաղաքի հայկական թաղամասի բնակչությունը։ Այստեղ ինքնապաշտպանական մարտերը սկսվում են 1915թ. հունիսին։ Կազմվում է Զինվորական խորհուրդ։ Այն գլխավորում է Ղուկաս Տեովլեթյանը։ 5000-ի հասնող հայ բնակչությունը ամրանում է քաղաքից ոչ հեռու գտնվող բերդում, որը շրջապատվում է թշնամու կողմից։

Ինքնապաշտպանական մարտերին մասնակցում էին նաև հայ պատանիները։ 14–ամյա Հայկ Թևեքելյանը կյանքի գնով կարողանում է ձախողել թուրքական գրոհը և փախուստի մատնել թշնամուն։ Զինամթերքի, պարենի և հատկապես ջրի սպառվելու վտանգը ստիպում է գարահիսարցիներին փորձել հանդուգն գրոհով դուրս գալ շրջապատումից։

1915թ. հունիսի 29-ի գիշերը մոտ 1000 հոգուց բաղկացած հայկական ջոկատը, մի քանի ուղղություններով գրոհելով, ծանր մարտերից հետո ճեղքում է հակառակորդի օղակը։ Դրանից հետո թուրք զինվորները ներխուժում են բերդ և գազանաբար հաշվեհարդար տեսնում մնացած բնակչության հետ։

Ինքնապաշտպանական մարտեր տեղի ունեցան Մուշում և Սասունում, որտեղ բնակչությունը մի քանի ամիս շարունակ համառ դիմադրություն էր ցույց տալիս թշնամուն, ինչպես նաև հայաբնակ այլ վայրերում։

1915թ. ինքնապաշտպանական ինքնատիպ մարտերից էր Սուետիայի հայության նշանավոր գոյամարտը։ Սուետիան գտնվում էր Միջերկրական ծովի առափնյա շրջանում և ընդգրկում էր յոթ հայկական գյուղեր։

1915թ. հուլիսի վերջին, ստանալով գաղթի հրամանը, տեղի հայության մեծ մասը որոշում է չենթարկվել, այլ դիմել ինքնապաշտպանության։ Դիմադրությունը ղեկավարելու համար ստեղծվում է զինվորական խորհուրդ։ Նրա մեջ ընդգրկվում են Տիգրան Անդրեասյանը, Հաբեթ Իսկենտերյանը, Եսայի Յաղուբյանը և ուրիշներ։ Դիմադրության համար ընտրվում է մոտակա Մուսա լեռը։ Լեռ են բարձրանում ավելի քան 4 հազար մարդ։

Օգոստոսին տեղի է ունենում առաջին մարտը։ Հայերը հետ են շպրտում հակառակորդին։ Այդ պարտությունից հետո թուրքական հրամանատարությունն ավելի մեծ ուժեր է կենտրոնացնում։ Բերվում է հրետանի, որը սկսում է ռմբակոծել հայկական դիրքերը։

Թշնամին մեծ ուժերով, հրետանու աջակցությամբ, կատաղի մարտերից հետո կարողանում է մոտենալ հայկական դիրքերին և գրավել դրանցից մի քանիսը։ Հայ մարտիկները սակայն, հավաքելով իրենց ուժերը, անակնկալ հարձակում են ձեռնարկում և հետ շպրտում հակառակորդին։

Մի շարք անհաջողություններից հետո թուրքական հրամանատարությունն այլևս ակտիվ մարտական գործողությունների չի դիմում։ Նա ավելի ու ավելի է սեղմում պաշարման օղակը՝ սուետիահայերին դատապարտելով դանդաղ սովամահության։

Չնայած ծանր դրությանը՝ հայերը պահպանում էին ոգու արիությունը։ Լեռան բարձր գագաթների վրա նրանք երկու մեծ դրոշներ էին ամրացրել։ Մեկի վրա ասեղնագործված էր կարմիր խաչ, իսկ մյուսի վրա գրված էր. «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են»։

Սեպտեմբերի 5-ին հորիզոնում մի ռազմանավ է երևում։ Դիտորդները սկսում են ազդանշան տալ։ Պարզվում է, որ դա ֆրանսիական «Գիշեն» հածանավն էր, որ պարեկություն էր կատարում Միջերկրական ծովի այդ մասում։ Հայերը նավապետից օգնություն են խնդրում։

Սեպտեմբերի 10-ին սկսվում է սուետիահայության տեղափոխությունը։ Առաջին հերթին նավ են բարձրանում կանայք, երեխաները և ծերունիները։ Տղամարդիկ այդ ժամանակ շարունակում էին մնալ դիրքերում՝ ապահովելով յուրայինների անվտանգ տեղափոխումը։ Ֆրանսիական և անգլիական նավերով 4058 հայեր հասնում են Եգիպտոսի Պորտ Սաիդ նավահանգիստ։

Սուետիայի ինքնապաշտպանությունն իր արտացոլումն է գտել ավստրիացի նշանավոր գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպում։

Թուրք ջարդարարների դեմ վերջին գոյամարտն է մղում Ուրֆա (Եդեսիա) քաղաքի հայկական թաղամասի բնակչությունը։ Ուրֆայի հայության ինքնապաշտպանությունը սկսվում է 1915թ. սեպտեմբերին։ Դիմադրությունը կազմակերպելու համար կազմվում է զինվորական խորհուրդ։ Ղեկավար է ընտրվում Մկրտիչ Յոթնեղբայրյանը։ Մարտերին մասնակցում էին նաև կանայք և աղջիկներ։

Չնայած հայերի հերոսական դիմադրությանը՝ հակառակորդն աստիճանաբար կարողանում է նախաձեռնությունը վերցնել իր ձեռքը։ Թուրքական հրետանին մեկը մյուսի հետևից քանդում է հայկական ամրությունները։ Մարտիկների մեծ մասը կամ վիրավորվում, կամ զոհվում է։ Դա հնարավորություն է տալիս թշնամուն ներխուժել հայկական թաղամաս, ավելի ճիշտ՝ նրա փլատակները։ 2300 տներից կանգուն էին մնացել միայն 50-ը։ Սակայն տների փլատակներում թաքնված հայ մարտիկները շարունակում են դիմադրել մինչև 1915թ. նոյեմբերի կեսերը։

15 հազար կանայք ու երեխաներ թուրքական իշխանությունների կողմից աքսորվում են Միջագետքի անապատային շրջանները։