• Տնտեսության ճգնաժամային վիճակը
• Գյուղատնտեսությունը և հողի սեփականաշնորհումը
• Արդյունաբերությունը

Գյուղատնտեսությունը և հողի սեփականաշնորհումը

Հայաստանը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններից առաջինն էր, որ 1991թ., կարճ ժամանակամիջոցում, սեփականաշնորհեց հողը։ Դա պայմանավորված էր հանրապետության սոցիալական ծանր վիճակով, երբ առաջնահերթ նշանակություն էր ստանում բնակչությանը պարենով ապահովելը։ Միջոցառումներ կատարվեցին հողը մշակողին վերադարձնելու և նրա մասնավոր սեփականատիրությունը խրախուսելու համար։ Հանրապետության խորհրդարանը 1991թ. սկզբներին ընդունեց ՀՀ հողային նոր օրենսգիրքը և կոլեկտիվ տնտեսությունների մասին հատուկ օրենքը։ Ընդունված օրենքի համաձայն 1991–1992թթ. լուծարվեցին հանրապետությունում գործող 865 կոլեկտիվ ու պետական տնտեսությունները, որոնք թողարկում էին ճյուղի արտադրանքի ավելի քան 90%-ը։ Դրանց փոխարեն ձևավորվեցին 320 հազարից ավելի անհատական տնտեսություններ, որոնց փոխանցվեց հողերի 66%-ը, անասունների՝ 80%-ը։ Հողի սեփականատեր դարձան բոլոր գյուղացիները, որոնք նման ցանկություն էին հայտնել։ Հողի սեփականաշնորհումը, որը կատարվեց տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում, գյուղական բնակչությանն ապահովեց աշխատանքով և մեղմեց սովի վտանգը։ Որոշ չափով բարձրացավ գյուղացիության նյութական շահագրգռվածությունը։ Նորաստեղծ գյուղացիական տնտեսությունները փոփոխությունների ենթարկեցին ցանքատարածությունները, սկսեցին տվյալ պայմաններին համապատասխան բույսեր մշակել և անասուններ պահել։

Տնտեսական վերափոխումների սկզբնական փուլում թվում էր, թե գյուղատնտեսությունը հեշտությամբ կհարմարվի շուկայական հարաբերություններին։ Բայց այդպես չեղավ՝ թույլ տրված մի շարք բացթողումների պատճառով։

Պահանջվեցին հսկայական ջանքեր գյուղատնտեսության հետագա անկումը կանխելու, վիճակը կայունացնելու համար։

Մասնավոր սեփականատիրական հողօգտագործման անցնելը բարդ և տևական գործընթաց է, որը հնարավոր չէր լուծել մեկ հարվածով։ Այն կատարվեց առանց հողի անհատական մշակման պայմանների, գյուղատնտեսական տեխնիկայի և նրա օգտագործման հնարավորությունների խոր վերլուծության։ Պատահական չէ, որ մեծ կորուստներ եղան։

Հանրապետությունում արձանագրվեց գյուղատնտեսական արտադրանքի զգալի նվազում։ Իշխանությունները հնարավորություն ունեին նախապատրաստվելու վերափոխումների գործընթացին։ Այնինչ կոլտնտեսությունների և պետական տնտեսությունների համատարած լուծարումն իրականացվեց հապշտապ, առանց լավ նախապատրաստելու, անկազմակերպ ձևով։

Սեփականաշնորհման ընթացքում թույլ տրվեցին անարդարություններ։ Համաժողովրդական և կոլտնտեսային ունեցվածքը չնչին գներով հաճախ անցնում էր մարդկանց ձեռքը, որոնք մասնակցություն չէին ունեցել դրա ստեղծմանը։ Չարաշահումներ եղան հատկապես կոլտնտեսությունների և պետական տնտեսությունների անասնագլխաքանակը բաշխելիս։ Շատ տեղերում օրենքի լուրջ խախտումներով և պաշտոնական դիրքի չարաշահումներով էր տեղի ունենում սեփականաշնորհումը։

Գյուղատնտեսական տեխնիկայի բացակայության հետևանքով գյուղացիական տնտեսությունների մեծ մասը վերածվեց ձեռքի աշխատանքի վրա հիմնված բնատնտեսության։ Գյուղացիության մեծ մասը զրկվեց գյուղտեխնիկայի օգտագործման հնարավորությունից դրա բազայի փոշիացման պատճառով։

Այսպիսով Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունը այն կարծիքին էր, որ հողը գյուղացուն վերադարձնելով՝ կլուծվեն բոլոր հարցերը, և սեղմ ժամկետում ֆերմերային տնտեսություններ կստեղծվեն։ Սակայն այդպես չեղավ։ Գյուղատնտեսությունն ընկավ դժվարին կացության մեջ։ Խիստ կրճատվեց անասունների գլխաքանակը, վատացավ ոռոգման համակարգը, կտրուկ նվազեց պարարտանյութերի օգտագործումը։ Այդ ամենի հետևանքով 1990-ական թվականների երկրորդ կեսին գյուղացիները սկսեցին հրաժարվել անգամ իրենց հատկացված հողերից։ Հայաստանի Հանրապետության սակավահողության պայմաններում միայն 1998թ. չէր մշակվել մոտ 60 հազար հեկտար հողատարածք։

Այդ ամենով հանդերձ կատարվեցին նաև որոշ շինարարական աշխատանքներ։ 1995թ. շահագործման հանձնվեցին Հերհերի և Երևանի ջրանցքները, Արաքսի կամուրջը, 1998թ. ավարտվեց Գորիս-Շուշի մայրուղու շինարարությունը, իսկ 1999թ. վերականգնվեց ու շահագործման հանձնվեցին Արզնի-Շամիրամի, Կոտայքի, Արտաշատի, Հրազդանի և այլ ջրանցքներ, ինչպես նաև մի շարք բնակավայրերի ներտնտեսային ոռոգման ցանցերը։