• Շարժման ծավալումը Արցախում
• Շուշիի և Վարանդայի ինքնապաշտպանական կռիվները

Շուշիի և Վարանդայի ինքնապաշտպանական կռիվները

1725թ. մարտին թուրքական երեք զորամաս ներխուժեց Արցախի Վարանդա գավառ: Շուրջ 6000 թուրք զինվորների թույլ տալով տեղավորվել Արցախի հայկական գյուղերում՝ հայ ինքնապաշտպանական ուժերը գիշերային հանկարծակի գրոհով ոչնչացրին նրանց: Թուրքական երկու փաշաներն սպանվեցին, իսկ երրորդը գերի վերցվեց: Թուրքական բանակի ոչնչացումը և հայկական ուժերի այդ կարևոր հաղթանակը մեծ արձագանք ունեցավ, բարձրացավ հայոց ինքնավստահությունը և մարտունակությունը:

Անհաջողության է մատնվում Արցախի դեմ թուրքական զորքերի նաև հաջորդ արշավանքը: 1726թ. Շուշին գրավելու օսմանյան բանակի համառ գրոհները, հանդիպելով հայերի դիմադրությանը, անհաջողության մատնվեցին:

Այսպիսով, ձախողվում է Շուշիի բերդը պաշարված պահելու թուրքական բանակի փորձը: Ութօրյա մարտերից հետո, կորցնելով ութ հարյուր զինվոր, թուրքերն ստիպված նահանջում են Գանձակ: Կրած պարտություններից հետո թուրքական զինվորականությունը ընտրում է անակնկալ հարձակումների մարտավարությունը:

Թուրքական բանակի դեմ Արցախի հայ ազատագրական ուժերի պայքարում միայն 1728 թվին է առավելությունն անցնում թշնամուն: Ազատագրական ուժերի մի մասը, հուսախաբ լինելով ռուսական խոստումներից, հետագա արյունահեղությունները կանխելու համար գերադասում է թուրքերի հետ բանակցելու ուղին:

Նույն թվականին մահանում է Եսայի Հասան-Ջալալյանը, որը, տեղեկանալով ռուս-թուրքական պայմանագրի կնքման մասին, հակվել էր թուրքերի հետ բանակցելու մտքին:

Քաղաքական այդ գիծը մերժող հայ զինվորականությունը 1729թ. սկզբներին, Ավան և Թարխան հարյուրապետերի գլխավորությամբ, նոր պատվիրակություն ուղարկեց ռուսական բանակ՝ օգնական զորք ստանալու նպատակով: Ռուսական հրամանատարությունը կրկին չկատարեց հայ պատվիրակության խնդրանքը: Օգնություն չստանալով Ռուսաստանից՝ հայ պատվիրակությունն այլևս չվերադարձավ Արցախ: 1729-1731 թթ. թուրքական նվաճման դեմ պայքարը շարունակում էր Գյուլիստանի սղնախը, որի հրամանատարն էր Աբրահամ սպարապետը: Թեև 1730-ական թվականներին թուրքական նվաճողների դեմ պայքարի կազմակերպման համար Արցախում այլևս չկար միասնական հրամանատարություն, սակայն հայ ժողովուրդը ցած չդրեց զենքը և շարունակեց ազատագրական պայքարը:

Արցախի ազատագրական շարժումը մեծ արձագանք գտավ ողջ հայության մեջ: Այն ոգեշնչում էր նաև հայ ժողովրդի հաջորդ սերունդներին և հավատով լցնում իրենց ուժերի նկատմամբ: