Փետրվարյան ապստամբությունը և քաղաքացիական կռիվները
Հայաստանում ժողովրդական ապստամբությունը և քաղաքացիական կռիվներն սկսվեցին տարերայնորեն և ընդգրկեցին մի շարք շրջաններ։ Ժողովրդական զինված պայքարի գլուխ էին կանգնել նախկին խմբապետերը։ Փետրվարի 16–18-ը ապստամբները մի շարք շրջաններում իշխանությունը վերցրին իրենց ձեռքը և մտան Երևան։ Նրանց օգնեց այն հանգամանքը, որ 11-րդ բանակի զորամասերը դուրս էին բերվել Հայաստանից՝ Վրաստանի խորհրդայնացմանը մասնակցելու համար։ Երևանում ստեղծվեց Հայրենիքի փրկության կոմիտե՝ Սիմոն Վրացյանի նախագահությամբ։ Վերջինս հրապարակեց հրաման այն մասին, որ «բոլշևիկյան իշխանությունը Հայաստանում վերացված է։ Մինչև կառավարության կազմվելը ամբողջ իշխանությունը գտնվում է Հայրենիքի փրկության կոմիտեի ձեռքում»։
Խորհրդային Հայաստանի պետական և բոլշևիկյան կուսակցության ղեկավար մարմինները Հայաստանի բանակի իրենց հավատարիմ ուժերով և 2 զրահագնացքով հեռացան Երևանից։ Նրանք կենտրոնացան Ղամարլու (Արտաշատ) - Վեդի-Բասար (Արարատ) շրջանում, ընկնելով ապստամբների շրջապատման մեջ։ Խորհրդային իշխանությունը պահպանվեց հիմնականում Համամլու (Սպիտակ) - Ղարաքիլիսա (Վանաձոր) - Դիլիջան - Շամշադին (Տավուշ) գոտում։
Ապստամբությունը հենվում էր ժողովրդական զանգվածների, առաջին հերթին արևմտահայ գաղթական բնակչության աջակցության վրա։
Ռազմական գործողություններն սկզբում ընթանում էին փոփոխակի հաջողությամբ, իսկ ռուսական զորամասերի վերադարձից հետո ուժերի հարաբերակցությունը դասավորվեց ի վնաս ապստամբների։ Ռուսական 11-րդ բանակի ուժերով կազմավորվեց Երևանի ուղղության զորքերի խումբ, որը խնդիր ստացավ ճնշել ապստամբությունը և գրավել Երևանը։ Երևանի վրա հարձակումը կատարվում էր Սևանի և Համամլուի (Սպիտակ) ուղղություններից։
Ձոհերից խուսափելու համար 11-րդ բանակի ռազմական խորհրդի անդամ Գ. Օրջոնիկիձեն մարտի 20-ին վերջնագիր ներկայացրեց Հայրենիքի փրկության կոմիտեին։ Նույն օրը Թիֆլիսից Երևան ժամանեց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը։ Նա հանդես էր եկել հոդվածներով և ներազգային պայքարն ու մարդկային զոհեր տալը համարում էր բախտախնդիրների գործ։ Ազգային մեծ գործիչը ցավ էր ապրում ժողովրդի արյունը թափելու համար։ Նրա համար գլխավորը համազգային շահերն էին, հաշտությունը, ուստի Կարմիր բանակին ևս կոչ էր անում դադարեցնել անիմաստ պատերազմը։ Խորհրդային զորքերը ապրիլի 2-ին մտան Երևան, որտեղ վերահաստատվեց խորհրդային իշխանությունը։
Ապստամբները, հաշվի առնելով ուժերի խիստ անհավասարությունը և խուսափելով նոր զոհերից, այլևս դիմադրություն ցույց չտվեցին։ Նրանք Բաշ-Գյառնիի վրայով նահանջեցին Զանգեզուր, որտեղ շարունակվում էին Գարեգին Նժդեհի ղեկավարած ինքնապաշտպանական մարտերը։ Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաղթանակն անխուսափելի էր, քանի որ այդ իշխանության թիկունքում կանգնած էր Խորհրդային Ռուսաստանը։
Ապստամբների սկզբնական խնդիրն ընկերներին բանտարկությունից ազատելն էր, որը և լուծվեց։ Այնուհետև իշխանության գրավումը, ուժերի գոյություն ունեցող հարաբերակցության պայմաններում, հեռանկար չուներ։ Հետևաբար դաշնակցության կողմից քաղաքացիական պատերազմի բորբոքումը իզուր արյուն թափել ու զոհեր տալ էր նշանակում և չէր բխում ազգային շահերից։
Ապստամբության ճնշումից հետո Հայաստանի Ռազմհեղկոմը վերակառուցվեց ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի (ԺԿԽ), որի նախագահ նշանակվեց Ալեքսանդր Մյասնիկյանը (1886-1925)։ Նա Հայաստան եկավ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի որոշումով։ Մինչ այդ նա արդեն ճանաչված գործիչ էր և Բելառուսում ու Ռուսաստանում ձեռք էր բերել ղեկավար աշխատանքի մեծ փորձ։ Չնայած իր կարճատև (շուրջ մեկ տարի) գործունեությանը, Նա մեծ դեր խաղաց Հայաստանում քաղաքական լարվածության մեղմացման, հայ մտավորականությանը Հայաստանում համախմբելու, երկիրը խաղաղ շինարարության ուղի փոխադրելու գործում։ Այնուհետև Ալ. Մյասնիկյանը ղեկավար աշխատանքի տեղափոխվեց Թիֆլիս (Անդրկովկասյան Դաշնություն)։ 1925 թ. նա զոհվեց ինքնաթիռի վթարից։
Հայաստանի լուսանկարներ
Տուրիզմ և երթուղիներ
Երգեր
